JOURNAL OF WORLD OF TURKS, vol.16, no.1, pp.1-10, 2024 (Peer-Reviewed Journal)
eserdeki “ammâ” edatının farklı iki işlevi ele alınmıştır. Bunlar “zıtlığı kuvvetlendirme” ve “ayrıca/bunun yanı sıra” işlevleridir. “ammâ/ama” edatı Genel Türkçede “fakat, lakin, ancak” anlamlarında zıtlık işlevli bağlama edatı olarak kullanılmaktadır. Başka bir deyişle iki cümleyi zıtlık işleviyle birbirine bağlamaktadır. “ammâ” edatından sonraki cümlenin anlamı, birinci cümleyle zıtlık içermektedir. Kelime esasen Arapça kökenli olup Arapçada da Türkçede olduğu gibi “fakat, diğer taraftan, bununla beraber” anlamlarında yine zıtlık işleviyle kullanılmaktadır. Edatın Çağatay Türkçesinin son döneminde yazılan Misbâhu’l-Envâr’da bu temel zıtlık işlevinin yanı sıra “olumsuz anlamı pekiştirme” ve “ayrıca/bunun yanı sıra” işlevlerinde de kullanıldığı görülmüştür. “ayrıca/bunun yanı sıra” işlevi özellikle edattan önceki cümlenin anlamını tamamlayıcı veya o anlamı bütünleyici ek bir bilgi verilmek istendiğinde ortaya çıkmaktadır.
“ammâ” edatı Misbâhu’l-Envâr’da 51 kez kullanılmış olup bunun 5’i “ayrıca/bunun yanı sıra”, 1’i “olumsuz anlamı pekiştirme” işlevlerindedir. Eserde “ammâ” edatının 45 yerde zıtlık işlevinde kullanıldığı görülmüştür. Bu durum edatın, eserde ağırlıklı olarak zıtlık işleviyle kullanıldığını gösterir. Ancak edatın Çağatay Türkçesinin Taşkent ağzıyla yazılan Misbâhu’l-Envâr’da bu temel işlevin yanı sıra bununla taban tabana zıt “ayrıca/bunun yanı sıra” anlamında koşutluk ilgisi kurduğu, olumsuz anlamı pekiştirici bir görev üstlendiği de görülür.
Anahtar Kelimeler: Çağatay Türkçesi, Son Dönem Çağatay Türkçesi, ama, bağlama edatı, Misbâhu’l-Envâr.