YAZIT Kültür Bilimleri Dergisi, cilt.4, sa.2, ss.176-211, 2024 (Hakemli Dergi)
Türk halklarının eski inançları
incelendiğinde, bu inançlarda en önemli yere sahip olan kutsal varlığın Teŋri (Gök Tanrı)
olduğu görülmektedir. Ancak, eski Türk inançlarında
Teŋri’nin yanı sıra diğer pek çok kült de var olmuştur. Bugüne kadar eski Türk
inançları ve Gök Türklerde görülen kültler konusunda pek çok çalışma
yapılmıştır. Ne var ki, özellikle Gök Türklerdeki inançlar hakkında yapılan
çalışmalarda, tarihî kaynaklarda bulunan bilgilerin kullanılıp
değerlendirilmesi konusunda bazı eksiklikler bulunmaktadır. Bu çalışmada ise
Gök Türk, Çin ve Bizans kaynaklarındaki kayıtlardan yararlanılarak Gök
Türklerdeki doğa
kültleri incelenmiş, modern araştırmalar gözden
geçirilip farklı görüşler birbirleriyle karşılaştırılmış, ayrıca bu inançların
daha iyi anlaşılabilmesi için Gök Türklerin dışındaki bazı topluluklarla da
karşılaştırmalar yapılmıştır. Varılan sonuca göre Gök Türkler, Teŋri’nin yanı sıra ona yardımcı
olan, yine Teŋri gibi koruyucu ve cezalandırıcı vasıfları olduğu düşünülen
çeşitli tanrılar ile ruhlara inanıp saygı göstermişlerdir. Bu varlıkların
Teŋri’den ayrılan en önemli özellikleri ise, yaratıcı güçlerinin varlığına
inanılmamış olmasıdır. Gök Türklerde bu kültler arasında Umay, yer, su, dağ,
ateş, güneş, ay, yaz, kış ve savaş bulunmaktadır. Görüldüğü kadarıyla yer, su
ve dağ tanrıları birbirleriyle çok yakından ilişkili olarak düşünülmüştür ki
bunlar genellikle Kutsal Yer-Su Ruhları
(Iduḳ Yir Sub) adı altında toplanmıştır.
When the
ancient beliefs of Turkic peoples are examined, it can be seen that Täŋri (Tengri) was the most venerated sacred being which was given the
highest priority. On the other hand, many other cults also existed in ancient
Turkic beliefs alongside Täŋri. Until now, many studies have been conducted on
ancient Turkic beliefs, as well as on the cults seen among the Türks (Tujue 突厥). However, some inadequacies exist especially in the
studies made on the beliefs of the Türks, regarding the usage and evaluation of
records found in the historical sources. In this study, natural cults among the
Türks have been studied using the records from Türk, Chinese and Byzantine
sources. Modern researches have been examined and different opinions have been
compared with each other; comparisons with some other peoples apart from the
Türks have also been made in order to better understand these beliefs.
According to the conclusion, alongside Täŋri, the Türks have believed in and
revered various gods and spirits that were thought to have possessed protective
and punitive characteristics just like Täŋri. Their most significant
characteristic in contrast to Täŋri was that they were not believed to have
possessed creative powers. These cults of the Türks included Umay, earth,
water, mountain, fire, sun, moon, summer, winter and war. It can be observed
that the gods of earth, water and mountain were thought to be closely related
with each other, which were usually brought together under the name Sacred Spirits of Earth and Water (Ïduq Yir Sub).