Akademik Veri Yönetim Sistemi
RumeliDE Dil ve Edebiyat Araştırmaları Dergisi , sa.Ö 14, ss.172-194, 2024 (Hakemli Dergi)
Öz
Bağımlı biçim birimlerden bir ad işletimi olan +{DIn} durum biçim birimi için geleneksel dil
bilgisinde ayrılma, çıkma, uzaklaşma, ablatif, kimden hâli terimleri de kullanılmaktadır. Bu biçim
birim Tümce içinde sadece söz dizimsel değil, anlamsal ilişkiler de kurar. Bu çalışmada, +{DIn}
durum biçim biriminin eylem ile ad arasında kurduğu morfosentaktik bağ üzerinde durulmuştur.
Üyelerine +{DIn} durum biçim birimi yükleyen eylemler ve üyelerin mantıksal yapıda yüklendikleri
anlamsal roller tespit edilmeye çalışılmıştır. Üye yapısı (argument structure), durum dil bilgisi (case
grammar) ve anlamsal roller (semantics roles), Yönetim Kuramı (Goverment Theory) gibi dil bilimsel
yaklaşımlardan faydalanılmıştır. Üyelerine +{DIn} durum biçim birimi yükleyen 58 eylem tespit
edilmiştir. Tespit edilen eylemler, Ebu’l-Gazi Bahadır Han’ın Şecere-i Terakime adlı eseri taranarak
elde edilmiştir. Eserde +{DIn} durum biçim birimini yüklenen üyeler 8 farklı anlamsal rol
yüklenmiştir. Bu roller sayısal olarak çoktan aza doğru kaynak (33), sebep (18), güzergâh (9), süre
(7), materyal (3), karşılaştırma (4) araç (1), söyleyen (1) biçiminde sıralanabilir. Eylemlerin üyelerine
en fazla yüklediği anlamsal rol kaynak rolüdür. Ayrıca eylemleri +{DIn} durum biçim birimini
yükledikleri üyelerine birden fazla anlamsal rol yüklemişlerdir. Sadece yüzey yapıdan hareketle
gerçekleştirilen söz dizimi çalışmalarında kimi dilsel yapılar açıklığa kavuşturulamamaktadır. Oysa
bu yapıların mantıksal yapıdan da yararlanılarak yapılan çalışmalarla çözümlenebileceği
düşüncesindeyiz. Bu tür çalışmaların dil öğretiminde tümce ve eylem öbeklerinin hızlı ve kolay
öğretilmesini sağlayacağı kanısındayız.
Anahtar Kelimeler: +{DIn} Durum Biçim birimi, Söz dizimi, Anlamsal Roller, Şecere-i Terakime,
Çağatay Türkçesi
Abstract
The +{DIn} case morpheme is a noun operation from dependent morphemes. Terms such as ablative
are also used in traditional grammar for the case morpheme +{DIn}. This morpheme establishes not
only syntactic but also semantic relationships within the sentence. In this study, the morphosyntactic
bond established by the case morpheme +{DIn} between the verb and the noun is emphasized. Verbs
predicating +{DAn} case morpheme to the the argument and the semantic roles of these argument in
the deep structure were determined. Linguistic approaches such as argument structure, case
grammar, semantic roles and goverment theory have been used. 58 verbs were identified that rol
assignment with the case morpheme +{DIn} The detected verbs were obtained by scanning the work
of Ebu’l-Gazi Bahadur Khan titled Şecere-i Terakime. The arguments who are assigned the case
morpheme +{DIn} in the work are assigned 8 different semantic roles. These roles can be ranked
numerically from most to least as Source (33), reason (18), path (9), temporal (7), material (3),
comparison (4), instrument (1), sayer (1). Verbs assign the most source semantic role to their
arguments. Also, al-, al-, ayt-, bil-, bol-, çık-, kaç-, kayt-, kel-, ket-, kıl-, öl- ve öt- verbs have assigned
more than one semantic role to their arguments. Some linguistic structures cannot be explained in
syntax studies based only on surface structure. However, we think that these structures can be
analyzed by studies using deep structure. We believe that such studies will enable fast and easy
teaching of sentences and verb patterns in language teaching.
Keywords: +{DIn} Case Suffix, Syntax, Semantic Roles, Şecere-i Terakime, Chagatai Turkish