İTOBİAD, vol.8, no.3, pp.1666-1687, 2019 (Peer-Reviewed Journal)
“-GAn” suffix which is generally used for making temporary adjectives or action nouns in Chagatai Turkish can occasionally be seen as “-AdUrGAn” in the recent Chagatai Turkish besides its distinct use. The structure reveals that the verb continues in the way it is suffixed in the verb for some time in the present / present continuous tense. Weakening of the meaning of the present tense seriously affects shaping the suffix as “-AdUrGAn” by widening, due to functional diversifications in the “-GAn” suffix. “-AdUr” structure is added before the “-GAn” suffix to show that the verb had continued or continues in the present / present continuous tense for some time and these three factors have become stereotyped within the process. The structure that was firstly used in the preclassical Chagatai Turkish period and intensely in the postclassical Chagatai Turkish period can be used either as a temporary noun showing an action alone and based on the present time or a predicate taking possessive, plural and inflexional suffixes. The structure of “AdUrGAn” has been replaced by the forms of “-(ä)yåtgän” and “-(ä)digän” / “(y)digän” / “-(ä)dirgän” in the Uzbek Turkish, which is a successor of the Chagatai Turkish.
Keywords: Chagatai, Chagatai Turkish, Recent Chagatai Turkish, “-AdUrGAn” Structure, Adjective-Verb Suffix.
Çağatay Türkçesinde genel olarak hareket ismi veya geçici sıfat yapma görevinde kullanılan “-GAn” eki, müstakil kullanımının yanında son dönem Çağatay Türkçesinde zaman zaman “-AdUrGAn” şeklinde de görülebilmektedir. Yapı bu şekliyle eklendiği fiilde geniş / şimdiki zamanda fiilin bir müddet sürdüğünü ortaya koyar. Ekin genişleyerek “-AdUrGAn” şeklini almasında “-GAn” ekindeki işlev çeşitlenmeleri nedeniyle geniş zaman anlamının zayıflamasının önemli etkisi vardır. Yapıda, geniş / şimdiki zamanda fiilin bir müddet devam ettiği veya hâlen devam etmekte olduğu anlamını ortaya koymak için “-GAn” ekinin önüne “-AdUr” yapısı getirilmiş ve süreç içinde bu üç unsur kalıplaşmıştır. İlk kez klasik öncesi, yoğunluklu olarak da klasik sonrası devir Çağatay Türkçesi döneminde kullanılan yapı, yalnız başına ve geniş zamana bağlı bir hareket gösteren geçici bir isim olarak kullanılabildiği gibi iyelik, çokluk ve isim çekimi eklerini de alabilmekte, yüklem olarak da kullanılabilmektedir. “-AdUrGAn” yapısının yerini Çağatay Türkçesinin ardılı Özbek Türkçesinde “-(ä)yåtgän” ve “-(ä)digän” / “-(y)digän” / “-(ä)dirgän” biçimleri almıştır.
Anahtar Kelimeler: Çağatayca, Çağatay Türkçesi, Son Dönem Çağatay Türkçesi, “AdUrGAn” Yapısı, Sıfat-Fiil Eki.