Akademik Veri Yönetim Sistemi
Çanakkale Araştırmaları Türk Yıllığı, cilt.27, sa.27, ss.297-334, 2019 (Hakemli Dergi)
Özet
Üsküdarlı Ali Rıza olarak da anılan ressam Hoca Ali Rıza, belgelemeci tavırla çok
sayıda mimarlık eserini resimlerine aktarmıştır. Asker ressamlardan olan sanatçı,
yaşadığı dönemde, anıtsal mimarlık örneği olarak camiler, türbeler, köprüler, çeşmeler,
sebiller, evler, köşkler, konaklar gibi dini ve sivil mimarlık örneklerini karakalem,
suluboya ya da yağlıboya resimleriyle belgelemiştir.
Ankara’da Milli Kütüphane Tablo Koleksiyonu’nda yer alan resimleri arasında,
Çanakkale peyzajları da vardır. Bu resimlerinden biri, “Kumkale Ali Paşa Çeşmesi”
adıyla kayıtlıdır. Kağıt üzerine karakalem ve suluboya ile yaptığı resimde, abidevi
bir meydan çeşmesini betimlemiş ve Osmanlıca el yazısıyla Kumkale’de Moldovanlı
Ali Paşa’nın inşa ettirdiği harapça bir çeşme açıklamasını resme yazmıştır. Bu
açıklamadan, çeşmenin Kumkale’de olduğu ve Moldovanlı Ali Paşa’nın yaptırdığı
anlaşılır. Moldovanlı Ali Paşa, III. Mustafa dönemi Osmanlı sadrazamlarındandır.
Mayıs 1770’te Seddülbahir muhafızlığı ile Çanakkale Boğazı seraskerliğine tayin
edilmiştir. Çanakkale’deki görevi nedeniyle Seddülbahir ve Kumkale’de de bulunmuş
olması, Hoca Ali Rıza’nın resminde görülen çeşmeyi inşa ettirmiş olabileceği
görüşünü kuvvetlendirir. Resimdeki çeşme, çokgen planlı, hazneli ve kurşun kaplı
çatılı anıtsal bir meydan çeşmesidir. Tasarım ve süsleme olarak 18. yüzyıl çeşmelerine
uygundur. Resmin sağında, kubbeli bir yapı daha dikkati çeker ve burası, günümüzde
askeri alan olarak kullanılan Kumkale Kalesi’nin güneyindeki hamam olmalıdır. Bu
alanda günümüzde iki hamam olmasına karşılık, resimdeki çeşmeden hiçbir iz yoktur.
Kumkale Kalesi ve çevresindeki evler, 1915’teki bombardıman ve saldırılarda harap
edilmiştir. Muhtemelen resimdeki çeşme de bu süreçte ya da sonrasında yok olmuştur.
Sanatçı, aynı koleksiyondaki Çanakkale Çınarlık’tan bir köşk görünümünü aktardığı
bir resme 1318 [1902] tarihini yazdığından bu tarihte Çanakkale’ye gelmiş olmalı
ve Kumkale’yi de ziyaret ederek, buradaki çeşme ve çevresi ile bir başka resminde de
Kumkale’deki bazı evleri resmetmiştir. Moldovanlı Ali Paşa’nın İstanbul Üsküdar’da
günümüze ulaşmayan bir çeşmesinin olduğu bilinir. Ali Paşa’nın Kumkale’de de bir
çeşme yaptırmış olduğu ve Hoca Ali Rıza’nın 1900 başlarında Çanakkale Kumkale’yi
ziyaretinde burayı görmüş olabileceği ve çeşmeyi de hemen orada hızlıca resme
aktararak belgelediği anlaşılır. Bu açıdan resimleri, Çanakkale ve eski Kumkale için
görsel belgeler olarak değerlendirmek mümkündür.
Anahtar kelimeler: Hoca Ali Rıza, Türk resmi, Çanakkale, Kumkale Kalesi,
Moldovanlı/Moldovancı Ali Paşa, çeşme
Painter Hoca Ali Rıza and a Fountain in Kumkale:
Moldovanlı Ali Pasha Fountain
Abstract
Hoca Ali Rıza, also known as Üsküdarlı Ali Rıza, has transferred many architectural
works to his paintings in a documentary manner. The artist, who was a military painter,
documented samples of religious and civil architecture such as mosques, tombs,
bridges, fountains, fountains, houses, kiosks, mansions as examples of monumental
architecture by using charcoal, watercolor or oil paintings.
There are several Çanakkale landscapes among the paintings in the National Library
Painting Collection in Ankara. One of these paintings is recorded as “Kumkale
Ali Pasha Fountain”. In his painting with charcoal and watercolor on paper, he
depicted a monumental fountain and wrote in Ottoman Turkish script a description
of a dilapidated fountain that built by Moldovanlı Ali Pasha in Kumkale. From this
statement, it is understood that the fountain was in Kumkale and that it was built by
Moldovanlı Ali Pasha.
Ali Pasha, is one of the Ottoman grand viziers during Mustafa III. period. In May 1770,
he was appointed as the governor of Seddülbahir and seraskerat of the Dardanelles
Strait. The fact that he had been in Seddülbahir and Kumkale due to his duty in
Çanakkale strengthens the view that he may have built the fountain illustrated in Hoca
Ali Rıza’s painting. The fountain pictured is a monumental square fountain with a
polygonal plan, a chamber and a lead-covered roof. It is suitable for 18th century
fountains as design and decoration.
To the right of the picture is a domed building, which must be the bathhouse to the
south of the Kumkale Castle, which is now used as a military site. Although there are
two baths in this area today, there is no trace of the fountain in the picture. Kumkale
Castle and the surrounding houses were destroyed during the bombings and attacks of
1915. Probably the fountain in the painting was destroyed during or after this period.
The artist must have come to Çanakkale on this date since he wrote 1318 [1902] on a
painting in which he portrays the appearance of a mansion from Çınarlık Çanakkale
in the same collection and visited Kumkale, where he painted the fountain and its
environs and some other Kumkale houses in another painting. It is known that
Moldovanlı Ali Pasha has another fountain that has not survived in Üsküdar, Istanbul.
It is understood that Ali Pasha had also built a fountain in Kumkale and that Hoca
Ali Rıza might have seen this place during his visit to Kumkale Çanakkale in the early
1900’s and documented the fountain immediately by transferring it to the painting. In
this respect, it is possible to evaluate the paintings as visual documents for Çanakkale
and old Kumkale.
Key words: Hoca Ali Rıza, Turkish Painting, Çanakkale, Kumkale Castle, Moldovanlı/
Moldovancı Ali Pasha, fountain