Eski Türk Devletlerinde Kağan ve Han Unvanları


Creative Commons License

Erkoç H. İ.

18. Türk Tarih Kongresi, Ankara, Türkiye, 1 - 05 Ekim 2018, cilt.10, ss.379-402

  • Yayın Türü: Bildiri / Tam Metin Bildiri
  • Cilt numarası: 10
  • Basıldığı Şehir: Ankara
  • Basıldığı Ülke: Türkiye
  • Sayfa Sayıları: ss.379-402
  • Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi Adresli: Evet

Özet

Eski Türk ve Moğol devletlerinin teşkilatları üzerine çalışan uzmanlar arasında, Kağan (Ḳaġan, Ḫaġan, Ḫâḳân) ve Han (Ḳan, Ḫan) unvanlarının içeriği ile bunların birbirleriyle olan ilişkileri konusunda bugüne kadar bir fikir birliğine varılamamıştır. Bazı uzmanlar, Han’ın Kağan’dan daha düşük düzeyde bir unvan olduğunu savunurlarken, bunun tam tersini savunan uzmanlar da olmuştur. Söz konusu iki unvanın farklı olduğunu savunanlar, kendilerine dayanak olarak Kaşgarlı Mahmud’un eseri Divanu Lugati’t-Türk’te geçen bir ifadeyi almışlardır. Moğollarda devleti yöneten en büyük hükümdarın Kağan (Ḫaġan), çeşitli bölgeleri yöneten diğer hanedan üyelerinin Han (Ḫan) unvanını taşımış olmaları da bu görüşü destekler gibi gözükmektedir. Sözü geçen mesele hakkında iki görüşün dışında başka bir görüşe göre ise, her iki unvan ilk zamanlarda aynı iken sonradan farklılaşmıştır. Türk Kağanlığı döneminde (552-744) Küçük Kağan şeklinde bir unvanın kullanılmış olması da bu meseleyi daha zor bir duruma getirmektedir. Küçük Kağanların, tıpkı Şad ve Yabgu unvanlarını taşıyan hanedan üyeleri gibi, bazı dönemlerde devletin başındaki Büyük Kağan’a bağlı olarak devlete bağlı halklar ile bu devletin çeşitli bölgelerini yönettikleri görülmektedir. Türk Kağanlığı’na, Ötüken Uygur Kağanlığı’na (744-840) ve Yenisey Kırgızlarına ait 8.-9. yüzyıllardan kalma çeşitli Eski Türkçe yazıtlar birbirleriyle karşılaştırıldığında ise, sözü geçen dönemde Kağan ve Han unvanları arasında henüz bir fark olmadığı, üstelik Han’ın aslında Kağan’ın bir kısaltması olduğu görülmektedir. Çin’deki Tang Hanedanı dönemini (618-907) anlatan Çin kaynaklarında bulunan kayıtlar da, bu yazıtlarda geçen anlatıları destekleyici bilgiler sunmaktadır. Görüldüğü üzere, oldukça tartışmalı bir mesele olan bu konu incelenirken konuyla ilgili bütün kaynaklar birbirleriyle karşılaştırılarak gözden geçirilmelidir. Yaptığımız çalışmaya göre, 8.-9. yüzyıllarda Eski Türklerde Kağan ve Han unvanları arasında henüz bir fark yok iken, bunların arasında fark oluşması sonraki Karahanlı ve Moğol dönemlerinde yaşanmıştır.

Regarding the context of the titles Qaghan (Qaγan, Xaγan, Xāqān) and Khan (Qan, Xan), and their relations with each other, a consensus still has not been reached until now among scholars studying the organization of Ancient Turkic and Mongol polities. Some scholars are of the opinion that Khan was a title below in rank from Qaghan, while some scholars thought the opposite. Those who thought that these titles were different have taken a statement in Mahmud of Kashghar’s (Maḥmūd al-Kāšγarī) work Compendium of Turkic Dialects (Dīwān Luγāt al-Turk) as their base of support. The fact that the greatest ruler administrating the Mongol Empire held the title Qaghan (Xaγan) while other members of the dynasty administrating various parts of the empire carried the title Khan (Xan) seems to be supporting this view. According to another opinion on this matter outside these two views, both of these titles were the same in the beginning but had differentiated in later periods. Usage of a title in the form of Lesser Qaghan during the Türk Qaghanate period (552-744) makes it even more difficult to solve this matter. It is observed that during some periods, these Lesser Qaghans subjected to the Grand Qaghan at the top of the empire, just like other members of the dynasty carrying the titles Shad and Yabghu, were administrating subjugated peoples and various parts of the empire. When the numerous Old Turkic inscriptions from 8th-9th centuries belonging to the Türk Qaghanate, Ötükän Uyghur Qaghanate and the Yenisei Kyrgyz are compared with each other, it can be seen that the titles Qaghan and Khan did not have any differences during that period yet, while Khan actually stood as an abbreviation of Qaghan. Records in the Chinese sources that narrate the Tang Dynasty period (618-907) in China also offer cases that support narratives in these inscriptions. As can be seen, all the sources related with this issue, which is a highly problematic case, should be compared with each other and evaluated. According to our study, the titles Qaghan and Khan did not possess any differences yet among the ancient Turks during 8th and 9th centuries, but their differentiation occurred in the later Qarakhanid and Mongol periods.