18. Türk Tarih Kongresi, Ankara, Turkey, 1 - 05 October 2018, vol.10, pp.379-402
Regarding the context of the titles Qaghan
(Qaγan, Xaγan, Xāqān) and Khan (Qan, Xan), and their
relations with each other, a consensus still has not been reached until now
among scholars studying the organization of Ancient Turkic and Mongol polities.
Some scholars are of the opinion that Khan
was a title below in rank from Qaghan,
while some scholars thought the opposite. Those who thought that these titles
were different have taken a statement in Mahmud of Kashghar’s (Maḥmūd
al-Kāšγarī) work Compendium of Turkic
Dialects (Dīwān Luγāt al-Turk) as
their base of support. The fact that the greatest ruler administrating the
Mongol Empire held the title Qaghan (Xaγan) while other members of the
dynasty administrating various parts of the empire carried the title Khan (Xan) seems to be supporting this view. According to another opinion
on this matter outside these two views, both of these titles were the same in
the beginning but had differentiated in later periods. Usage of a title in the
form of Lesser Qaghan during the Türk
Qaghanate period (552-744) makes it even more difficult to solve this matter.
It is observed that during some periods, these Lesser Qaghans subjected to the
Grand Qaghan at the top of the empire, just like other members of the dynasty
carrying the titles Shad and Yabghu, were administrating subjugated
peoples and various parts of the empire. When the numerous Old Turkic inscriptions
from 8th-9th centuries belonging to the Türk Qaghanate,
Ötükän Uyghur Qaghanate and the Yenisei Kyrgyz are compared with each other, it
can be seen that the titles Qaghan
and Khan did not have any differences
during that period yet, while Khan
actually stood as an abbreviation of Qaghan.
Records in the Chinese sources that narrate the Tang 唐 Dynasty period (618-907) in China also offer
cases that support narratives in these inscriptions. As can be seen, all the
sources related with this issue, which is a highly problematic case, should be
compared with each other and evaluated. According to our study, the titles Qaghan and Khan did not possess any differences yet among the ancient Turks
during 8th and 9th centuries, but their differentiation
occurred in the later Qarakhanid and Mongol periods.
Eski Türk ve Moğol
devletlerinin teşkilatları üzerine çalışan uzmanlar arasında, Kağan (Ḳaġan, Ḫaġan, Ḫâḳân) ve Han
(Ḳan, Ḫan) unvanlarının içeriği ile bunların birbirleriyle olan
ilişkileri konusunda bugüne kadar bir fikir birliğine varılamamıştır. Bazı
uzmanlar, Han’ın Kağan’dan daha düşük düzeyde bir unvan olduğunu
savunurlarken, bunun tam tersini savunan uzmanlar da olmuştur. Söz konusu iki
unvanın farklı olduğunu savunanlar, kendilerine dayanak olarak Kaşgarlı Mahmud’un
eseri Divanu Lugati’t-Türk’te geçen bir ifadeyi almışlardır. Moğollarda
devleti yöneten en büyük hükümdarın Kağan (Ḫaġan), çeşitli bölgeleri yöneten diğer
hanedan üyelerinin Han (Ḫan) unvanını
taşımış olmaları da bu görüşü destekler gibi gözükmektedir. Sözü geçen mesele
hakkında iki görüşün dışında başka bir görüşe göre ise, her iki unvan ilk
zamanlarda aynı iken sonradan farklılaşmıştır. Türk Kağanlığı döneminde
(552-744) Küçük Kağan şeklinde bir unvanın kullanılmış olması da bu
meseleyi daha zor bir duruma getirmektedir. Küçük Kağanların, tıpkı Şad ve
Yabgu unvanlarını taşıyan hanedan üyeleri gibi, bazı dönemlerde devletin
başındaki Büyük Kağan’a bağlı olarak devlete bağlı halklar ile bu devletin
çeşitli bölgelerini yönettikleri görülmektedir. Türk Kağanlığı’na, Ötüken Uygur
Kağanlığı’na (744-840) ve Yenisey Kırgızlarına ait 8.-9. yüzyıllardan kalma
çeşitli Eski Türkçe yazıtlar birbirleriyle karşılaştırıldığında ise, sözü geçen
dönemde Kağan ve Han unvanları arasında henüz bir fark olmadığı,
üstelik Han’ın aslında Kağan’ın bir kısaltması olduğu
görülmektedir. Çin’deki Tang 唐 Hanedanı dönemini
(618-907) anlatan Çin kaynaklarında bulunan kayıtlar da, bu yazıtlarda geçen
anlatıları destekleyici bilgiler sunmaktadır. Görüldüğü üzere, oldukça
tartışmalı bir mesele olan bu konu incelenirken konuyla ilgili bütün kaynaklar
birbirleriyle karşılaştırılarak gözden geçirilmelidir. Yaptığımız çalışmaya
göre, 8.-9. yüzyıllarda Eski Türklerde Kağan ve Han unvanları
arasında henüz bir fark yok iken, bunların arasında fark oluşması sonraki
Karahanlı ve Moğol dönemlerinde yaşanmıştır.